Көлдегі су деңгейінің өсуі
Соңғы жылдары Балқаш көлінде су деңгейінің өсуі байқалды. Сарапшы, Қазақстан гидрогеологтар қауымдастығының гидрологы Эскандер Тұрсыновтың айтуынша, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында және 2005 жылға дейін су деңгейінің тұрақты өсуі байқалады. Ол 342,5 м.абс белгілеріне жетті және осы мәндердің жанында осы уақытқа дейін өзгеріп отыр.
Сонда неге жергілікті тұрғындар Балқашты таяз деп санайды, ал аспаптық өлшеулер өсу деңгейін тіркейді? Эскандер Турсунов өлшеудің негізі көлдің жағалауындағы құм шөгінділерінің қозғалыс механизмі екенін түсіндіреді.
"Көлдің түбі құмды, ал құмдар қозғалыссыз жатпайды, бірақ шөлдегі құм төбелері сияқты қозғалады. Егер құмдар желдің әсерінен қозғалса, онда көл түбіндегі құмдар осы желден туындаған толқындардың әсерінен қозғалады. Нәтижесінде, көлде су деңгейінің жоғарылауымен құмды шөгінділер су басқан жағалауға қарай бастайды. Бұл жағдайда жел толқындарының әсерінен жағалауға су ағынының жылдамдығы толқын биіктігімен анықталады және толқын биіктігі 3,0 м 7 – 8 м/с болғанда мәндерге жетуі мүмкін. Толқын кері бұрылған кезде ағын жылдамдығы түбінің көлбеуімен анықталады, жұмсақ түбіменде ол әлдеқайда аз болады. Бұл жағалау сызығының жанында құмды шөгінділердің жиналуына ықпал етеді, сондықтан көл таяз болып көрінеді", - дейді сарапшы.
Оның айтуынша, соңғы онжылдықтарда байқалған су деңгейінің мұндай жоғары өсуі Оңтүстік жұмсақ жағалаудың батпақтануына, оның жанында лай шөгінділерінің жиналуына және қамыстың өсуіне әкеледі.
"Мен 1984 жылы Балқаш көлінде зерттеу жұмыстарын жүргізуге қатыстым. Біз көлдің оңтүстік жағалауынадағы құмды жағажайға қоныстандық, ал қамыс судан 8-10 м қашықтықта басталды.
2011-2015 жылдары Оңтүстік жағалауға жақындаған кезде қамыс 3 метр тереңдікте басталды, ал құмның орнына түбі тізеден жоғары лай қабаты болды, яғни шамамен 1 метр. Мұндай тұнба шөгінділері көлдің су биотасының дамуын нашарлатады, судағы оттегінің мөлшерін азайтады, суды зиянды газдармен қанықтырады, көлдің өліп жатқан микроорганизмдері улы болады. Парадоксалды жағдай байқалады - көлде су көбейіп, көлдің экологиялық жағдайы нашарлады", - дейді Эскандер Тұрсынов.
Сарапшы көлдің мұндай жағдайы Қазақстан экономикасына тікелей зиян келтіретінін атап көрсетеді. Көлдегі су деңгейінің 341.0 м.абс -ден төмен түсуі 1984-1985 жылдары байқалды. Бұл құлдырау Қапшағай су қоймасының толуына байланысты болды, дейді Эксндер Тұрсынов.
Су қоймасының өзінде Шеңгелді суармалы алқабына су беретін сорғы станциялары болған, Бақбақты және Бақанас кенттері ауданында екі магистральдық арна арқылы Ақдала суармалы алқабының күріш чектеріне су берілген. Сонымен қатар, дәл осы кезеңде су аз болған жылдар байқалды. Содан кейін көлді сақтау үшін КСРО үкіметтік комиссиясы 15,0 км3-тен жоғары су қоймасын толтыруды тоқтатты, Іле өзенінің атырауындағы арналарда тазарту жұмыстары жүргізілді.
Балқаш көліндегі су деңгейінің көтерілу себептері
Балқаш көліндегі су деңгейінің уақытылы көтерілуі бірден бірнеше факторларға байланысты, деп атап өтті сарапшы. Олардың ішінде: көп су ағынының табиғи кезеңі; суармалы жерлердің көлемін күрт қысқарту; Қапшағай су қоймасын толтыруды шектеу; Іле өзенінің арнасын тазарту.
Нәтижесінде, соңғы онжылдықтар ішінде көлдің 342,0-ден жоғары белгісі кезінде көлдің ауданы 16 310 км2-ге тең. Көлді 341,0 м-ге белгілегенде, көлдің ауданы 15130 км2 құрайды. Яғни, 1 мың км2-ден астам аумақтан жыл сайын 1,0 км3-тен астам су буланып, оны ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге пайдалануға болады.
"Көптеген ғылыми зерттеулерге сәйкес, Балқаш көлінің табиғи орнықты жағдайын сақтау үшін оның деңгейін көлдің тұщы бөлігінен Шығыс тұзды бөлігіне су ағынын қамтамасыз ететін 341,0 м.абс деңгейінде ұстап тұру жеткілікті. Өткен ғасырдың 80-жылдарында, көлдің әртүрлі жағдайларында ұсынылған Іле- Балқаш су ресурстарын пайдаланудың, су шаруашылығы үлгілерінің жеткілікті саны бар", - дейді Ескендір Тұрсынов.
Бұл су шаруашылығы модельдерінің мәні қарапайым, дейді сарапшы.
"Қапшағай су қоймасының жобалық көлемі 28,0 км3. Көлдің белгісін 341,0 м-ден төмен емес етіп, көп су кезеңінде су жинап, суды аз су кезеңінде осы деңгейді ұстап тұру керек. Суармалы жерлерді қалпына келтіре отырып, ауылшаруашылық өнімдерін алуға артық су жіберу керек.
Күріш мысалында ең қарапайым есептеуді келтірейік. Күріш- ылғал сүйгіш дақыл. Басқа дақылдар үшін экономикалық әсер айтарлықтай жоғары болуы мүмкін.
Ақдала суармалы алқабында бір гектар күрішке суару нормасы, мезгіл-мезгіл суару кезінде шамамен 18 000 м3. 1 км3 су 55,5 мың га суаруға қабілетті.Қазақстанда күріштің орташа өнімділігі 60 ц/га немесе 6000 кг. тиісінше, 1 км3 судың есебінен 333 млн кг күріш алуға болады. Дүкендердегі қазақстандық күріштің бағасы 1 кг үшін 500 теңгеге жуық. тиісінше жыл сайын Балқаш көлінің акваториясынан 166,5 млрд теңге пайдасыз буланып кетеді", - дейді сарапшы.
Соңында сарапшы Балқаш көлінің орнықты жай-күйі және су ресурстарын ұтымды пайдалану мәселесін шешу жаңадан құрылған су шаруашылығы министрлігі үшін міндеттердің бірі болып табылатынын қорытындылады.
