Жаһандық жылыну әлемнің көптеген елдері үшін болашаққа нақты қауіп төндіретін сияқты. Жаһандық жылынудың салдары құрғақшылық пен су ресурстарының тапшылығын қамтуы мүмкін.
Қазақстанда су ресурстарын орынды тұтыну қажеттігі туралы бірнеше жылдан бері айтылып келеді. Осы мәселе бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін жеке департамент – Су шаруашылығы және ирригация министрлігі қалпына келтірілді. ҚазКСР-де де мұндай бөлім жұмыс істеді.
Бұған дейін су шаруашылығы саласына жеке жетекшілік жасалмағандықтан, жаңа басқармада тез арада шешімін табуды қажет ететін міндеттер көп.
Біз инфрақұрылымнан бастауды ұсынамыз. Яғни, су шығыны ең көп болатын тот басқан құбырларды жамаудан. Мысал ретінде, Іле өзенінің төменгі ағысындағы жағдайды сипаттайық, онда болмашы шығындар арқылы 1-ден 1,5 миллиард текше метрге дейін (1,0 – 1,5 км³) суды үнемдеуге болады.
Қазіргі заманда Қапшағай су электр станциясынан кейінгі Іле өзенінің ағысы соңғы 50 жылда айтарлықтай өзгерді. Қапшағай су электр станциясы салынғанға дейін өзеннің төменгі ағысы 100 жылдан астам уақыт бойы кеме қатынасы жүргізілген бір арна болды.
Су электр станцияларын шығару кезінде су ағыны жылдамдығының күрт ауытқуы нәтижесінде су электр станциясының төменгі ағысындағы арна қабатының эрозиясынан да, жағалау эрозиясынан да шөгінділердің мөлшері күрт өсті.
Нәтижесінде арнадағы су ағынының тасымалдау қабілеті шөгінділердің көлеміне төтеп бере алмайды және көлденең қиманың азаюы орын алады. Соның нәтижесінде өзен көлбеу тарала бастады, көптеген тармақтар пайда болды.
Нәтижесінде су бетінің ауданы ұлғаюына байланысты булану және инфильтрация арқылы су шығыны күрт өсті. Осындай көп тармақты арнаның ені Бақанас ауылы ауданында 3,0 шақырымға жетсе, ТЖМ Скальный қала полигон аймағында Қапшағай су электр станциясынан 20 шақырым төмен, арнаның ені бар болғаны 0,2 км.
Барабар адамға ені 200 метр болатын терең арна суды ені үш км таяз арнаға қарағанда әлдеқайда аз буландыратыны бірден түсінікті. Яғни, бұл стаканға және бассейнге 100 г су құйып, судың қай жерде тез кебетінін көру сияқты.
Осының салдарынан су электр станциясының төменгі ағысында 480 м³/с су шығыны мен өзеннің өлшеу станциясында 383 м³/с су шығыны арасындағы айырмашылық. Немесе Үшжарма ауылы суару үшін су алудың айтарлықтай азайғанына қарамастан, жылына 2,5 км³ өзен арнасының шығынын береді.
Өзен арнасының шығындарын азайту немесе салыстырмалы түрде арзан мелиорациялық іс – шаралар жүргізу арқылы жылына қосымша 1,0-1,5 км3 су бере алады, оны экология үшін, суы аз кезеңде Балқаш көлінің деңгейін ұстап тұру үшін, сондай-ақ суаруды дамыту және тауарлық ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдалануға болады
Ол үшін Іле өзенінің бойында су ең аз кедергімен қозғалатын қолайлы арнаны таңдау үшін гидрологиялық зерттеулер жүргізу жеткілікті. Өзен арнасы тереңдігі үлкен болатын ағыстар мен тереңдігі шағын риффлерден тұрады. Қажет болса, экскаватормен өзен арнасын тереңдетуге болады. Қалған арналар біз таңдаған негізгі арнадан таралатын жерлерде толтырылуы керек. Содан кейін су ағыны бір арна бойынша өтеді және өзеннің су ағынына байланысты өздігінен реттеледі. Бұл жұмыстарды жылдың кез келген уақытында жүргізуге болады, және оның шығыны Қапшағай су электр станциясының жұмысына байланысты өзгеріп отырады.
Іле өзенінің алқабын қалай пайдалануға болады
Өзен арнасындағы Іле өзені алқабының өзін жер асты сулары жақын егістіктерді ұйымдастыру арқылы, өзен арнасынан сүзілген суды пайдаланып, суаруды қажет етпейтін ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіруге пайдалануға болады. Қағида бойынша жер жыртылжды– отырғызылды – жиналды. Арналардың бір бөлігін балық өсіруге қалдыруға болады, ол үшін мұндай арналардың басында және соңында қақпалары бар шағын бөгеттерді орнату жеткілікті. Бір қақпа соқыр, екіншісі - тор. Сонда көктемде бұл арнаға су жіберіп, балық шабақтарын енгізуге болады.
Соқыр қақпаларды реттей отырып, негізгі арнамен су алмасуды қамтамасыз етеміз. Ал торлы қақпа бұл арнаға жыртқыштардың кіруіне жол бермеуге арналған. Күзде қақпаны жауып, суды ағызып, өсірілген балықты аламыз. Арналарда балық өсірудің мұндай технологиясын монахтар 15 ғасырда Еуропада ойлап тапқан. Мен осындай технологияны өткен ғасырдың 70-жылдарында Иваново облысының Обедово ауылында байқадым.
Экономикалық тұрғыдан алғанда мұндай шамалы шығындармен Іле өзенінің төменгі ағысына іргелес жатқан жерді түгелдей гүлденген аймаққа айналдыруға болады. Осындай мәселелер басқа да ірі су объектілерінде де бар, оларда сауатты және қымбат емес жұмыстарды жүргізу арқылы су ресурстарының жоғалуын болдырмауға болады..
