Қазақстанның Еуразияның екі түрлі өңірі – Орта Азия мен Сібір арасында орналасуы оның аумағының физикалық-географиялық құрылымының ерекшелігін, климаттың құрғақтығын, жер үсті суларымен шектелуін, топырақ-өсімдік жамылғысының жай-күйін айқындады. Республика аумағының геологиялық-құрылымдық құрылымы айтарлықтай күрделілігімен ерекшеленеді. Осы факторлардың барлығы гидрогеологиялық жағдайлардың күрделілігі мен әртүрлілігін анықтады, оларға аумақтың құрылымдық – геологиялық ерекшеліктері, климаты, рельефі, гидрографиялық желінің болуы, аэрация аймағы құрылымының сипаты, су өткізгіш тау жыныстардың құрамы мен физикалық-механикалық қасиеттері әсер етеді.
Жер асты суларының жинақталу, айналым және түсірілу сипатын айқындайтын республика аумағының геологиялық-құрылымдық ерекшеліктері жер асты суларының ресурстарын қалыптастыру үшін табиғи сыйымдылық болып табылатын борпылдақ мезо-кайнозой шөгінділерінің қуатты қалыңдығымен толтырылған жоғары көтерілген таулы-қатпарлы облыстардың және оларға іргелес жатқан тас іргетастарының болуы болып табылады. Таулы-қатпарлы аймақтарда негізінен қысымсыз жарықшақты, сирек қабаттық-жарықшақты сулар дамыған, ал платформалық жазықтарда кеуекті және қабаттық сулар басым болады, олардың көкжиектері мен кешендері су өткізбейтін бағандармен бөлініп, Үлкен Артезиан бассейндерін құрайды.
Орталық Қазақстан таулы және Оралтау-Мұғалжар тауларының таулы-қатпарлы облыстары шегінде Сулы горизонттар мен кешендердің өнімділігі, жер асты суларының сапасы мен су алмасу сипаты негізінен жергілікті жердің рельефімен, тау жыныстарының жарылу дәрежесімен, олардың тозуы мен қаттылығымен бақыланады. Жер асты суларының айналым тереңдігі, әдетте, 50-60, сирек 100-250 м құрайды, жеке ақаулық аймақтарында ол едәуір үлкен болуы мүмкін. Негізінен тұщы немесе аздап тұздалған жер асты суларының таралуы бар ең мол учаскелер Тектоникалық бұзылулар аймақтарына, карсттың даму аймақтарына, сондай-ақ негізгі жыныстармен интрузиялардың байланысына сәйкес келеді. Мұнда көбінесе шағын минералдану сулары басым болады. Тұщы жер асты сулары әдетте жарылған жыныстардың бетіне шығатын жерлермен шектеледі. Тау жыныстары әртүрлі жастағы және генезистегі су өткізбейтін саздармен жабылған жерлерде жер асты сулары әдетте тұзды болады. Аталған таулы-қатпарлы аймақтардағы тұщы және сәл тұздалған жер асты суларының едәуір ресурстары қазіргі және ежелгі өзен аңғарларында, негізінен төрттік аллювиалды-пролювиалды шөгінділермен, сирек олигоцендік жауын-шашынмен толтырылған тектоникалық және тау аралық ойпаттарда қалыптасады.
Қазақстанның оңтүстігі мен шығысының таулы-қатпарлы облыстары тектоникалық жағынан беткейлердің күрделі құрылымы бар антиклиналдар болып табылатын жоталардың болуымен сипатталады. Жоталардың қапталдары желдеткіш тәрізді Әр түрлі тармақтармен қиындатылған, олардың арасында Үлкен Артезиан бассейндерін құрайтын әртүрлі пішіндер мен өлшемдері бар тау аралық ойпаттар орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері-Балқаш-Алакөл, Қопа-Вилей, Кеген-Текес және басқа да ойпаттар. Тектоникалық бұзылуларды бақылау ықтималдығы жоғары көптеген өзен аңғарларында негізінен тұщы жер асты сулары бар.
Платформалық аймақтар мен тау аралық ойпаттардың жазық кеңістігінде құрылымдық көтерілістермен қиындатылған ірі артезиан бассейндері дамыды. Мұнда мезо-кайнозой шөгінділерінде және қатпарлы іргетас жыныстарында бірқатар Сулы горизонттар мен кешендер кең таралған, олардың негізгілері ауданы бойынша қартайған және су өткізгіштермен бөлінген, Сулы горизонттар мен бор, эоцен, олигоцен, плиоцен және төрттік кешендер, сондай-ақ әр түрлі жастағы және генезистегі жыныстардың жарылған және жарылған карст сулары. Аталған Сулы горизонттар мен кешендерде шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін пайдалануға болатын тұщы және аздап тұздалған жер асты суларының едәуір қоры бар.
Қазақстан аумағы экономикалық дамудың бірлігі мен белгілі бір бағытын анықтайтын табиғи-геологиялық жағдайлар бойынша белгілі бір үлеспен бес аймаққа бөлінеді: Батыс, Оңтүстік, Солтүстік, Орталық және Шығыс.
Қазақстан аумағының құрылымдық-геологиялық және физика-географиялық ерекшеліктерінің бірегейлігі өз кезегінде гидрогеологиялық жағдайлардың Елеулі күрделілігін де, әртүрлілігін де айқындап, тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының ресурстарын қалыптастыру жағдайларына әсер етті, олардың аумағы бойынша таралуы өте біркелкі емес. Тұщы және әлсіз тұщы жер асты суларының қомақты қорлары бар өңірлермен (аудандармен) қатар Қазақстанда тұщы және әлсіз тұщы жер асты суларынан іс жүзінде айырылған немесе олардың шамалы қорлары бар қомақты аумақтары бар облыстар (аудандар) бар. Бұл аталған аудандардың тұрғындарын шаруашылық-ауыз су мақсатындағы жер асты суларымен қамтамасыз етуге кері әсерін тигізеді.
Жалпы Қазақстан Республикасының аумағы бойынша минералдануы 10 г/л дейінгі жерасты суларының болжамды ресурстары тәулігіне 176 105,5 мың м3 құрайды, оның ішінде минералдануы бар, г/л: 1-110 789,2 дейін; 1-3-44 943,0;
3-10,0 – 20 373,30. Тұщы жер асты сулары 63%, ал 1-3 г/л минералдануы бар аздап тұздалған сулар болжамды ресурстардың жалпы көлемінің 25,5% құрайды. Тұщы жер асты суларының негізгі ресурстары Қазақстан аумағы бойынша минералдануы 1 г/л дейінгі жер асты суларының болжамды ресурстарының жалпы көлемінің 60% – ға жуығы Оңтүстік Қазақстанда, 14% – Шығыста, 13,3% – солтүстікте, 7,2% – орталықта және 6,4% - батыста шоғырланған. Сонымен қатар, аталған өңірлер шегінде тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының ауданы бойынша олардың тапшылығы бар аудандардың болуымен біркелкі таралмағандығы байқалады. Қазақстан Республикасының аумағы шегінде тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларымен қамтамасыз ету шарттары 1 және 2-суреттерде көрсетілген.
1 - сурет-Қазақстан Республикасының жер асты суларының ресурстарымен қамтамасыз ету шарттарының картасы
